«خواجه روشنایی» در تاریکی گرفتار مانده است 
پرستاران سفیران مهر و ایثارند 
فتحعلی خان واقف
تنها تصویری که از میرزافتحعلی‌خان صاحب‌دیوان به‌جا مانده، تصویری ایستاده از اوست که در قابی آویخته در تالار موزه آستان قدس رضوی خودنمایی می‌کند.تصویری ساده که شاید به چشم همگان یکی از رجال معمولی دربار قاجارها می‌آید، اما او صاحب وقف‌نامه‌های بزرگی ازجمله وقف‌نامه پرآوازه سوم شعبان است؛ همانی که سفره سنت وقف‌نامه‌اش به ناهار اغنیا شهره شده است. تمام نام و آوازه این صاحب‌منصب قاجاری به وقف‌نامه سوم شعبانش نیست. او وقف بزرگ دیگری را نیز در مشهد انجام داده که ادامه وقف موروثی خاندان بزرگ قوام‌های شیرازی است و مخصوص عزاداری سیدالشهدا(ع) در ماه محرم و صفر است.
تنها تصویری که از میرزافتحعلی‌خان صاحب‌دیوان به‌جا مانده، تصویری ایستاده از اوست که در قابی آویخته در تالار موزه آستان قدس رضوی خودنمایی می‌کند. کلاهی سفید بر سر، قبای منقش به بته‌جقه بر تن و عصایی فیروزه‌نشان در دست دارد. شمایل ناصرالدین‌شاه قاجار بر گردن و 3مدال سلطنتی، دوتا سمت چپ و یکی سمت راست، بر قبای او آویخته شده است.
حمایل سبز بر شانه، شال راه‌راه قرمز و سفید دور کمر دارد و طوماری در شال خود قرار داده است. تصویری ساده که شاید به چشم همگان یکی از رجال معمولی دربار قاجارها می‌آید، اما او صاحب وقف‌نامه‌های بزرگی ازجمله وقف‌نامه پرآوازه سوم شعبان است؛ همانی که سفره سنت وقف‌نامه‌اش به ناهار اغنیا شهره شده است.
تمام نام و آوازه این صاحب‌منصب قاجاری به وقف‌نامه سوم شعبانش نیست. او وقف بزرگ دیگری را نیز در مشهد انجام داده که ادامه وقف موروثی خاندان بزرگ قوام‌های شیرازی است و مخصوص عزاداری سیدالشهدا(ع) در ماه محرم و صفر است.یازدهمین سرفصل موقوفاتی آستان قدس رضوی به برگزاری مراسم سوگواری و عزاداری در ایام شهادت ائمه‌اطهار(ع) اختصاص دارد و این نمونه یکی از بیشترین موقوفات این آستان مقدس را به خود اختصاص داده است.
واقف خوش‌نام قاجارها
صاحب‌دیوان یکی از رجال مشهور سیاسی عصر قاجار و از متولیان آستان قدس رضوی در آن دوره است. او معتمد ناصرالدین‌شاه بود و به همین دلیل در شعبان سال 1308قمری به‌عنوان استاندار خراسان و متولی آستان قدس رضوی منصوب شد و تا سال 1310قمری در این سمت باقی ماند.
او در منصب متولی‌باشی اقدامات مؤثری را در آستان قدس رضوی از خود به یادگار گذاشته است و رقباتی را نیز در سنه ۱۳۱۰قمری به‌منظور باقیات‌صالحات وقف و تقدیم بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع) کرده است تا درآمد موقوفات صرف هزینه‌های مرتبط شود.وقف در خانواده صاحب‌دیوان موروثی بوده است، به‌گونه‌ای که پدرش حاج‌علی‌اکبر قوام یکی از واقفان بنام در مشهد به شمار می‌رود.
حاج‌علی‌اکبر قوام که خود نایب‌التولیه آستان قدس بوده، صاحب یکی از موقوفات بزرگ و قدیمی کشور است که 4۵۰۰رقبه در شهرستان‌های شیراز، ارسنجان، کوار، خرامه و سروستان دارد
حاج‌علی‌اکبر قوام که خود نایب‌التولیه آستان قدس بوده، صاحب یکی از موقوفات بزرگ و قدیمی کشور است که 4۵۰۰رقبه در شهرستان‌های شیراز، ارسنجان، کوار، خرامه و سروستان دارد. وقف قوام، پدر صاحب‌دیوان، روضه‌خوانی در دهه اول محرم بوده است. عواید این رقبات نیز صرف اطعام روضه‌خوانی مجالس امام حسین(ع) می‌شوند و بخش عمده‌ای از عواید این رقبات نیز برای کمک به فقرا و تشرف زائراولی‌ها به حرم مطهر امام رضا(ع) هزینه می‌شود.
بازماندگان حاج علی‌اکبر قوام هنوز هم به‌صورت سالانه این وقف را انجام می‌دهند.حاج‌علی‌اکبر قوام در سال ۱۲۸۰قمری در مشهد دار فانی را وداع گفت و در جوار حرم مطهر امام رضا(ع) به خاک سپرده شد. او تا زمانی که زنده بود، نذر و وقفش بی‌کم‌وکاست اجرا می‌شد و بعد از فوتش فرزندان این واقف بزرگ به نام‌های میرزافتحعلی‌خان معروف به صاحب‌دیوان و حاج‌حسنعلی نصیرالملک راه پدرشان را ادامه دادند، به‌طوری‌که میرزافتحعلی‌خان، موقوفه بزرگ صاحب‌دیوان را وقف کرد. صاحب‌دیوان به همان نیت پدرش در دهه سوم محرم و دهه سوم صفر، تعزیه‌داری می‌کرده است.
صاحب‌دیوان در ادامه وقف پدرش ۱۴هزار رقبه تجاری، مسکونی و خدماتی که کاربری‌های مختلف دارند، ازجمله مراکز و مدارس آموزشی، اماکن نیروهای امنیتی، انتظامی و نظامی، واحدهای تجاری و خانه‌های مسکونی را وقف کرد. میرزافتحعلی‌خان صاحب‌دیوان در سال ١٢٧١خورشیدی این املاک را در گوشه‌ای از خراسان بزرگ، در مکانی به نام انابد، پیرامون شهر کاشمر برای آستان قدس رضوی وقف کرد تا درآمد آن‌ها به مصرف‌هایی چون تعزیه‌داری، تعظیم شعائر اسلامی و تلاوت کلام‌ا... مجید و مخارج و مصارف جشن برسد.
اجرای موقوفه صاحب‌دیوان در شبستان گوهرشاد
از بین موقوفات مربوط به سرفصل یازدهم موقوفاتی آستان قدس رضوی، بیشترین موقوفه‌ها به برگزاری مراسم عزاداری در ایام دهه پایانی ماه صفر اختصاص داده شده که با رحلت جان‌سوز پیامبر اسلام(ص)، شهادت امام حسن مجتبی(ع) و به‌ویژه شهادت امام رضا(ع) مصادف است و بر اساس نیات واقفان اجرا می‌شود.
امسال به دلیل شیوع ویروس کرونا عزاداری‌ها در حرم مطهر بسیار محدود برگزار می‌شود، اما مراسم‌های عزاداری و سوگواری وقفی همچون سال‌های گذشته در جای‌جای حرم رضوی و اماکن متبرکه به‌منظور اجرای نیات واقفان برگزار می‌شود و هریک از موقوفاتی که به این منظور وقف آستان قدس رضوی شده است و اکنون نیز دارای درآمد است، بر اساس خواسته و نیت واقفان اجرا می‌شود.
روضه‌خوانی موقوفه فتحعلیخان صاحب‌دیوان در شبستان نجف‌آبادی واقع در مسجد جامع گوهرشاد به اجرا درمی‌آید
ازجمله موقوفاتی که نذر آن در این ایام در حرم مطهر رضوی و اماکن متبرکه برگزار می‌شود، عبارت است از روضه‌خوانی موقوفه فتحعلیخان صاحب‌دیوان که در شبستان نجف‌آبادی واقع در مسجد جامع گوهرشاد به اجرا درمی‌آید. این مراسم سوگواری که از محل عواید موقوفات صاحب‌دیوان برگزار می‌شود، شامل روضه‌خوانی و مرثیه‌سرایی در دهه آخر ماه صفر و شب شهادت امام رضا(ع) است.
موقوفات محمدحسین شریف، میرزا عبدالرسول، عضدالملک، علی‌اکبر اصفهانی، میرزامحمد مؤمن و محمدقاسم ملک‌التجار نیز ازجمله موقوفات سرفصل یازدهم آستان قدس رضوی است که هم‌زمان با ایام دهه پایانی ماه صفر و ایام شهادت امام رضا(ع) آیین‌های مرتبط با آن‌ها برگزار می‌شود.
وقف ناهار اغنیا
وقف عزاداری و سوگواری دهه پایانی ماه صفر تنها موقوفه صاحب‌دیوان نیست. در حدود 130سال پیش میرزافتحعلی‌خان صاحب‌دیوان در کاشمر وقف‌نامه‌ای داشته و گفته است که در روز سوم شعبان، هم‌زمان با میلاد امام حسین(ع)، بخشی از درآمد موقوفه را در تالار تشریفات آستان قدس رضوی از بهترین خوراک‌ها و نوشیدنی‌های فصل انتخاب کنید.
از تجار و بازرگانان و حاکمان و اعیان و اشراف دعوت کنید تا در جلسه بیایند و واعظ شهیری را بیاورید تا در این جمع سخن بگوید: «همه‌ساله متولی و ناظر موقوفه در سالن تشریفات آستانه مبارکه مجلسی درنهایت شکوه مهیا نموده از علمای اعلام و صاحب‌منصبان بزرگ آستان قدس رضوی و از اعاظم، آقایان و امرای عظام بلده متبرکه دعوت نموده، ذکر فضائل و مناقب و شهادت آن بزرگوار شود و به طلب مغفرت واقف و والد وی ختم نمایند و صرف شربت و شرینی و ناهار بر وجه شکوه مهیا نموده و نهایت احترام نموده باشند.»در وقف‌نامه قید شده است غذاها 7رقم شامل سوپ، 2رقم برنج، کوکوی شیرین، سالاد، گوشت و یک رقم خورش و از مرغوب‌ترین مواد خوراکی تهیه شده باشد.
در وقف‌نامه قید شده است غذاها 7رقم شامل سوپ، 2رقم برنج، کوکوی شیرین، سالاد، گوشت و یک رقم خورش و از مرغوب‌ترین مواد خوراکی تهیه شده باشد
این بخشی از وقف‌نامه فتحعلیخان صاحب‌دیوان، کارگزار خوش‌نام حکومتی در روزگار ناصرالدین‌شاه قاجار، است که هرسال پیش از آغاز مراسم برای میهمانان مجلس خوانده می‌شود تا آنان بدانند برای چه در این مجلس اعیانی حاضر شده‌اند. وقف‌نامه‌ای که از آغاز به نام وقف‌نامه سوم شعبان پرآوازه شده است.
بر اساس وقف‌نامه فتحعلیخان صاحب‌دیوان، در سومین روز ماه شعبان تقویم قمری، یک میهمانی مجلل برای اغنیا، اعیان، متولیان و صاحب‌منصبان کشوری و لشکری خراسان برگزار می‌شود تا هم صورت وقف‌نامه و هم سیرت و نیت واقف به گونه کامل برآورده شود.
او در وقف‌نامه تصریح کرده است در میهمانی مجلل سوم شعبان، شخص نایب‌التولیه (تولیت) آستان قدس رضوی نیز باید حضور داشته باشد. وقف‌نامه سوم شعبان ویژه است، نه از آن‌رو که نذری پرتجمل برای یک طبقه ویژه از جامعه بوده، که ظرافتی و ذکاوتی در خود نهان دارد. گویی واقف در پی آن بوده است که پیامی را زیرکانه به یکی از طبقه‌های مهم جامعه برساند. اساسا مرحوم صاحب‌دیوان نیتش این بوده است که مسئولان و حکام را سالی یک‌بار به این بهانه دور هم جمع کند تا بلکه این گروه به بهانه این گردهمایی گرهی از گره‌های مردم را بگشایند!
نقش صاحب‌دیوان در وقایع مشهد
در دوران استانداری فتحعلیخان صاحب‌دیوان شیرازی قضیه خیزش عمومی و جنبش تنباکو در کشور پیش آمد. میرزا فتحعلیخان صاحب‌دیوان به‌عنوان استاندار خراسان، مردم و دست‌اندرکاران تنباکو در مشهد را مجبور کرد تا تمام کالای خود را به شرکت رژی بفروشند، اما تجار مشهد به علما مراجعه کردند که این انحصار آن‌ها را ورشکسته می‌کند و مردم مشهد با هدایت آقایان شیخ محمدتقی بجنوردی و حاج میرزاحبیب مجتهدشهیدی مانند دیگر شهرهای ایران دست به اعتراض زدند و در مسجد گوهرشاد تجمع کردند.
این تجمع بسیار به ضرر صاحب‌دیوان بود و حتی نامه پرعتاب ناصرالدین شاه را برای او به دنبال داشت، اما او هرگز به مردم و تجمعی که داشتند تعدی نکرد و در مقالات و کتاب‌های بسیاری که از این واقعه مهم به‌جا مانده، از او و نقش او در این واقعه به نیکی یاد شده است.
مناصب صاحب‌دیوان
میرزا فتحعلیخان صاحب‌دیوان در طول عمر خود 9مرتبه صدراعظمی را تجربه کرد. اولین تجربه دولتی و درباری صاحب‌دیوان در سال ۱۲۵۶قمری بود. زمانی که او از شیراز به تهران آمد و مدتی در دیوان استیفا خدمت کرد. پس از آن حاکم ورامین شد و تا سال۱۲۶۹ به میرزافتحعلی‌خان مستوفی معروف بوده است.
در سال ۱۲۷۳قمری و بعد از مرگ میرزامحمد شفیع‌آشتیانی که ملقب به صاحب‌دیوان بوده است، ناصرالدین‌شاه این لقب را به فتحعلیخان داد. صاحب‌دیوان دوبار وزیر مظفرالدین میرزای ولیعهد در تبریز شد؛ نخستین‌بار در سال ۱۲۷۷قمری و بار دیگر در سال ۱۲۸۸قمری.
صاحب‌دیوان در سال ۱۲۸۱قمری به دستور شاه به حکومت خوزستان رسید
صاحب‌دیوان در سال ۱۲۸۱قمری به دستور شاه به حکومت خوزستان رسید و در سال ۱۲۸۴قمری وزیر مسعودمیرزا ظل‌السلطان، پسر ناصرالدین شاه و حاکم اصفهان شد که یکی از درباریان با نفوذ قاجار بوده است.
مهم‌ترین منصب او در دوران حیاتش به سال ۱۲۹۰قمری می‌رسد. زمانی که ناصرالدین‌شاه به سفر فرنگ می‌رفت، صاحب‌دیوان را به منصب وزیرنظامی معین می‌کرد و او اختیارات تام از شاه می‌گرفت. پس از آن در سال۱۲۹۸ پیشکار ظل‌السلطان در حکومت فارس شد.
آخرین منصب او در دربار قاجارها پیشکاری و متولی آستان قدس رضوی است که 2سال به طول انجامید و از سال۱۳۰۸ تا ۱۳۱۰قمری، 4سال قبل از فوتش، در همین سمت باقی ماند.
78سال خوش‌نامی
فتحعلیخان صاحب‌دیوان در طول عمر خود اقدامات ارزشمندی انجام داده است، چه در زمانی که در دربار بوده و چه در زمانی که به‌عنوان استاندار و متولی آستان قدس فعالیت می‌کرده است. نام او به‌عنوان خوش‌نام‌ترین و نیک‌اندیش‌ترین رجال قاجار در کنار چند نام دیگر خوانده می‌شود. صاحب‌دیوان در سال 1314قمری، بعد از 78سال زندگی پرثمر، درگذشت.
نوه صدراعظم آغامحمدخان
میرزا فتحعلیخان پسر حاجی‌میرزا علی‌اکبر قوامالملک و نوه اعتمادالدوله، صدراعظم آغامحمدخان، بوده است. او سال ۱۲۳۶قمری در شیراز متولد شد و در جوانی، وقتی هنوز 20سال داشت، راهی تهران شد و از همان جوانی تا پایان عمرش مناصب متعدد اداری و اجرایی زیادی را تجربه کرد.
خاندان قوام شیرازی از خاندان‌های دیوان‌سالار دوره قاجار بودند که در شهر شیراز قدرت و نفوذ بسیار داشتند و تا زمان پهلوی در ایران بسیار پرنفوذ باقی ماندند. قدرت خاندان قوام در جنوب ایران و استان فارس آن‌قدر زیاد بود که مردم شیراز می‌گفتند: «تا قبل از رضاشاه، قوام‌ها در اینجا (شیراز) شاه بودند.»
این خاندان نسب خود را به حاج قوام‌الدین وزیر سال 9۱۴قمری شیراز می‌رساند که در شعرهای حافظ نیز به وی اشاره شده است.
جد اعلای خانواده قوام، ملا آشر، در اوایل سده دوازدهم و در کوران حمله افغان از قزوین به شیراز مهاجرت کرد و در اواسط این سده کدخدا یا کلانتر محلات حیدری‌خانه، یعنی نیمی از شهر شیراز، شد و خود را به نام «حاجی هاشم جدیدالاسلام» معرفی کرد.
سپس با دختری از بازماندگان خانواده حاجی‌قوام ازدواج کرد و از این رو نوادگان او خود را از نسل حاجی‌قوام می‌دانند. این خانواده در اوایل دوران قاجار به سبب انتساب به حاجی‌هاشم، به «سلسله هاشمیه» معروف بودند و حسن فسائی نیز در فارسنامه ناصری همین عنوان را به کار برده است.
نخستین عضو این خانواده که در تاریخ ایران دارای اهمیت و شهرت شد، حاج‌ابراهیم کلانتر، پسر حاجی‌هاشم، است که در زمان لطفعلی‌خان زند کلانتر شیراز بود. او با بستن درهای شیراز به روی لطفعلی‌خان، باعث پیروزی آغامحمدخان شد و در ازای آن آغامحمدخان او را به سمت صدراعظمی منصوب کرد.
فتحعلی‌شاه پس از نشستن بر تخت سلطنت، به سبب بدگمانی به حاج‌ابراهیم، او را کشت و برادران و پسران حاج‌ابراهیم را نیز به قتل رساند و تعدادی را نیز کور یا اخته کرد. حاجی‌ابراهیم صاحب 5پسر و 3دختر بود که از این میان علی‌اکبر که خردسال و مریض بود و برادرش حاج علیرضا همراه با برادر کوچک‌ترشان، فتح‌ا...، 3تن از پسران کلانتر بودند که از این کشتارها جان به در بردند، هرچند فتحعلی‌شاه حاجی‌علیرضا را نیز اخته کرد و او بعدها به‌عنوان خاجه در حرمسرای فتحعلی‌شاه کار می‌کرد و در اواخر عمر، از آنجا که وارثی نداشت، ثروت خود را صرف ساخت قنات حاج‌علیرضا در تهران کرد.
علی‌اکبر به سبب آنکه به وبا مبتلا شده بود و امیدی به ادامه حیات او نبود، کشته نشد و فتح‌ا... به سبب سن کم بخشیده شد. 3دختر حاج‌ابراهیم همسران ابوالحسن شیرازی، محمدحسین‌خان صدر اصفهانی (سومین صدراعظم فتحعلی شاه) و محمدتقی میرزا حسام‌السلطنه بودند و طبق رسم آن زمان، شاه به آن‌ها آسیبی نرساند.
حاجی‌علی‌اکبر در سال ۱۲۴۵قمری ملقب به قوامالملک شد و در سال ۱۲۷۹قمری به تولیت آستان قدس رضوی رسید
حاجی‌علی‌اکبر بعدها به شیراز بازگشت و به درخواست مردم، فتحعلی‌شاه او را به کلانتری شیراز منصوب کرد. او در سال ۱۲۴۵قمری ملقب به قوامالملک شد و در سال ۱۲۷۹قمری به تولیت آستان قدس رضوی رسید. قوامالملک از ازدواج با حاجیه بی‌بی، دختر محمدزکی‌خان نوری، صاحب چند دختر و پسر شد. پسر چهارمش به نام علی‌محمدخان پس از او کلانتر شیراز شد و لقب قوامالملک را نیز به میراث برد.
فتحعلیخان صاحب‌دیوان، پسر دیگر حاجی علی‌اکبر، به تهران رفت و بعد از مرگ فتحعلی‌شاه با دختر وی، خرم‌بهارخانم احترام‌الدوله، دختر مهدعلیا، مادر اورنگ‌زیب‌میرزا، ازدواج کرد. او به حکومت بسیاری از ایالات منصوب شد و پیش از اولین سفر ناصرالدین‌شاه به اروپا به مقام وزیرنظامی سرافراز شد و سرانجام به تولیت آستان قدس رضوی رسید. پسر دیگر حاجی علی‌اکبر، میرزا حسنعلی نصیرالملک بود که در شیراز باقی ماند و به حکومت شهرهایی چون بوشهر، لار و بندرعباس رسید.
لقب قوامالملک برای 5نسل در خانواده قوام برقرار بود. ابراهیم قوام، آخرین قوامالملک، را رضاشاه در دهه۱۳۱۰ از شغل موروثی خود، یعنی کلانتر شیراز، عزل کرد و به اجبار همراه با خانواده‌اش به تهران آورد. در تهران علی‌محمد قوام، پسر ابراهیم قوام، با دختر شاه ازدواج کرد. این ازدواج با اجبار شاه صورت گرفت.
علی قوام و خاندان قوام رابطه بسیار صمیمی‌ای با بریتانیا داشتند و در زمان اشغال ایران به‌دست متفقین، علی قوام رفتار بی‌شرمانه‌ای داشت. ازدواج قوام 2سال دوام آورد. پس از اجباری شدن نام خانوادگی در دوران رضاشاه، نوادگان صاحب‌دیوان نام خانوادگی «صاحب‌دیوانی» و نوادگان نصیرالملک و میرزاعلی‌محمد قوامالملک، نام خانوادگی «قوام» را انتخاب کردند.
لینک کوتاه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
